19 ve 20. yüzyılda Diyarbakır Yahudileri

Abstract

Yahudi krallığı, Hz. Süleyman'ın vefatının hemen arkasından Yahuda ve İsrail olarak ikiye ayrılmıştır. Önce İsrail krallığının tarih sahnesinden kaybolması ve hemen akabinde Yahuda krallığının yıkılması sonucu, Yahudilerin bir kısmı Mezopotamya bölgesine sürgün edilmişlerdir. 20. Yüzyılın ortasına kadar çok kültürlü ve çok dinli bir yapıya sahip olan bu bölgede Yahudilerin varlıklarının başlangıcı bu sürgüne dayanmaktadır. Asırlarca burada yaşayan Yahudiler, 1948 yılında İsrail Devleti'nin kurulmasıyla Diyarbakır'ı tamamen terk etmiştirler. Bu çalışmada 19 ve 20. Yüzyılda Diyarbakır Yahudilerinin, Osmanlının son dönemi ve Cumhuriyetin kuruluşu ve İsrail devletinin kuruluşu aşamalarındaki varlıkları ele alınacaktır. Bu çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Diyarbakır'ın coğrafi, idari, siyasi ve dini önemi üzerinde durulurken çalışmanın ikinci bölümünde ise Diyarbakır Yahudilerinin tarihi hakkında bilgi verildi. Araştırmamızın son bölümünde ise Diyarbakır Yahudilerinin demografik, sosyal, ekonomik ve dini özellikleri hakkında elde edilen bilgiler sunuldu. Bu tez çalışması, Osmanlı İmparatorluğu'nun tanzimat döneminden itibaren Diyarbakır'da yaşayan Yahudilerin dini ve tarihi durumlarını araştırmayı amaçlamaktadır. Ülkemizde yapılan tarih, mimari ve Yahudilik hakkındaki çalışmalar incelendi. Diyarbakır Yahudilerinin nüfus, yerleşim, dini yapı, dini yaşantı, gelenek ve göç süreçleri çalışmanın içeriğinde deskriptif yöntemle sunuldu. Diyarbakır'dan göç eden Yahudilerle yapılan mülakatlar değerlendirildi. Çalışma içerisinde yer alan yapılandırılmış mülakat, Diyarbakır Yahudilerinden olan R. Rahel Acemi ile birçok kez online haberleşme araçları (Whatsapp, Zoom) ile iletişime geçilmiş ardından Antalya Havalimanı'nda yapılan yüz yüze görüşme ile de röportaj tamamlanmıştır. Osmanlıca metinleri Türkçeye çevirerek çalışma içerisinde bu çevirilerden faydalanılmıştır. Arşiv çalışmalarının sunduğu imkânlarla nitel araştırma metotlarından dokümanter analiz yöntemi de kullanılmıştır. Nüfus verileri ile ilgili elde edilen bulguların daha anlaşılır olması için ara ara hazırladığımız tablolarla çalışmamızı destekledik. Elde ettiğimiz demografik, sosyal, ekonomik, tarihi ve dini yaşantı hakkında bulgular aktarılmış ve ilgili literatür kapsamında değerlendirilmiştir. Diyarbakır Yahudileriyle ilgili 19 ve 20. yüzyılda başta siciller olmak üzere Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı arşiv vesikaları önemli bilgiler içermektedir. Bu kaynaklardan yola çıkarak bugün artık tarih sahnesine karışmış Diyarbakır Yahudi cemaati hakkında araştırma yaptıkça ve kalıntılar incelendikçe kayda değer bilgilere ulaşılmaktadır.