VIII.-XIII. Yüzyıl metinlerinde Türkçe dini söz varlığı

Abstract

Türk dilinin tarihî temellere dayalı dönemlendirilmesi üzerinde çalışan Türkologlarca başlıca iki yol izlenmiştir. Bunlardan ilki Türk dilinin günümüze ulaşan ilk yazılı malzemelerini içeren Köktürk Türkçesi dönemi ile Eski Uygur Türkçesine ait metinleri "Eski Türkçe" olarak kabul eder ve İslamiyet etkisindeki Türk yazınının ilk örneklerini gördüğümüz Karahanlı Türkçesi metinlerini "Orta Türkçe" sınıfına dâhil eder. Bu görüşün başlıca gerekçelerinden biri din değişimine bağlı kültürel değişmelerdir. Bu kültürel değişmelerin söz varlığına etkisi doğrudandır. Dolayısıyla dinî söz varlığındaki gelişmeler temel gerekçelerden biri sayılarak Türk dilinin tarihî dönemlendirilmesi işine girişilmiştir. Türk dilinin tarihî temellere göre dönemlendirmesinde ikinci görüşe göreyse Eski Türkçe döneminin bitişi, XIII. yüzyılın başında gerçekleşen Moğol İstilası ile ilgilidir. Bu istila, Türklerin coğrafî olarak çok çeşitli bölgelere yayılmasına, eskisine göre çok daha büyük toplulukların birbirinden uzakta yaşamasına ve farklı siyasî birlikler hâlinde teşkilatlanmasına neden olmuştur. Bunun bir sonucu olarak Türk dili, doğuda ve batıda birbirinden farklı iki ayrı kolda gelişmesini sürdürmüştür. Oysa Karahanlı Türkçesi döneminde, Türkler birbirinden uzakta dahi olsalar Eski Uygur Türkçesinin devamı olan ortak bir yazı dilini kullanmaktaydılar. Bu görüş, Eski Türkçe adıyla sınıflandırılan döneme Köktürk Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi ile birlikte Karahanlı Türkçesini de eklemeyi gerektirir. Bu çalışmada, Türk dilinin tarihî dönemlendirilmesi konusunda temel tartışmaların odağında olması nedeniyle dinî söz varlığının üzerinde durulacaktır. Çeviri faaliyetleri Türk dilinin dinî söz varlığının oluşmasında etkili olmuştur. Yeni eklemlenilen dine ait söz varlığının bu dini benimseyen halka kendi diliyle ulaştırılması çabaları, Eski Uygur Türkçesinde yabancı kökenli söz varlığıyla birlikte Türkçe karşılıkların üretilmesi için çalışılmasına neden olmuştur. Bu çalışmada ilk önce İslami dönemin Türkçe ilk metinlerindeki dinî söz varlığı tespit edilecektir. Daha sonra İslamiyet'in benimsenmesinden sonra mevcut dinî söz varlığının yeni dine ait söz varlığının oluşumunda ne ölçüde etkili olduğunun üzerinde durulacaktır. Bu amaçla Karahanlı Türkçesi dönemine ait olduğu düşünülen metinlerdeki Türkçe dinî varlığının VIII. yüzyıldan itibaren nasıl değişmeler ve gelişmeler gösterdiği incelenecektir.