Kentiçi toplu taşıma sistemlerinde performansa dayalı ödeme modelinin geliştirilmesi- Antalya örneği

Abstract

Toplu taşıma sisteminde özelleştirmeler, yerel yönetimlerin maliyetlerinin yükselmesi, verimliliğin azalması ve sübvansiyonların artması sebebiyle, kamuya ait mevcut işletmelerin ve araçların satışı ya da belirli hatların veya tüm toplu taşıma sisteminin ihale vb. yöntemlerle kiraya verilmesi ile özel işletmelerin sisteme dahil edilmesi şeklinde gerçekleştirilmektedir. Dünyada yaşanan örneklerde, toplu taşıma sistemlerinde özelleştirmenin sonucu olarak ilk başlarda maliyetler düşmüş, hizmet alanı genişlemesi sağlanmıştır. Fakat sonrasında verimlilik ve hizmet kalitesinde düşme sebebiyle toplu taşıma sisteminin cazibesi kaybedilerek yolcu kayıplarının yaşandığı gözlenmiştir. Neticede, özelleştirme tam anlamıyla toplu taşıma hizmetinin sorunlarına çözüm olmamakta, hizmet kalitesi için ek önlemler alınması gerekmektedir. Türkiye'de, özelleştirmenin de sonucu olarak ortaya çıkan karma (hem kamu hem özel işletmeci) veya tamamen özel işletmelerin bulunduğu toplu taşıma sistemlerinde, ayrıcalıklı kesimlerin (65 yaşüstü, engelli, öğrenci, vb.) ücretsiz veya indirimli taşınmaları ile sürekli olarak artan işletme maliyetlerinden kaynaklı olarak merkezi ve yerel yönetimler tarafından taşıma işletmelerine destekler yapılması gündeme gelmiştir ve farklı uygulamalar gerçekleştirilmektedir. Yapılan uygulamalarda, özel işletmecilerin maliyetlerinin düşürülmesi, verimliliklerinin artırılması ve hizmet kalitesinin geliştirilmesine yönelik olarak performans kriterlerinin değerlendirilmesinin yanısıra hizmet kalitesinin artırılmasına yönelik bir standart bulunmamaktadır. Bu sebeple, tez çalışmasında özel toplu taşıma işletmelerinin toplu taşıma sisteminde çalıştırılması için çeşitli yöntemlerle yapılacak sözleşmeler kapsamında değerlendirilmesi gereken performans kriterleri ile ödeme esasları ele alınmış, örnek alınan toplu taşıma sisteminde performansa dayalı bir ödeme modelinin kurulması amaçlanmıştır. Tez çalışması içerik açısından, maliyetle ile birlikte performans kriterlerinin değerlendirilmesi ve araç bazlı bir ödeme modeli önerilmesi anlamında özgün bir çalışmadır. Çalışmada, toplu taşıma maliyetlerinin değerlendirilmesi ve km başı değişken maliyetlerin hesaplanmasında sezgisel algoritma kullanılmıştır. Performans kriterlerinden ağırlık oranlarının tayininde de AHP tekniği kullanılmıştır. Ayrıca performans kriterlerinden anlık araç dolulukları kızılötesi sayım cihazı ile elde edilmiştir. Tez çalışmasında, literatürde uygulanan sözleşme ve ödeme modelleri değerlendirilmiş, sonuçta performans bazlı bir ödeme modeli için matematiksel bir model kurulmuştur. Örnek alınan özel toplu taşıma işletmesinin geçmiş verileri kullanılarak, ANFİS yöntemi ile maliyet değerlendirmesi yapılmıştır. Belirlenen performans kriterlerinin AHP yöntemi ile ağırlıkları belirlenerek, ödeme modeli katsayıları oluşturulmuştur. Yapılan simülasyonlar ile önerilen performansa dayalı ödeme modelinin yolcu bazlı model ile karşılaştırması yapılmıştır. Analiz çalışması ile, önerilen modelin özel taşımacıların gelir-gider oranında %37 daha iyi sonuç verdiği ve taşımacıların maliyetlerinin tamamen karşılandığı sonucu elde edilmiştir. Böylelikle toplu taşıma sisteminin sürekliliğinin sağlanabileceği, ilave performans ödemesi ile de hizmet kalitesinin artırılarak toplu taşımanın cazip hale getirilebileceği değerlendirilmektedir.