Antalya’nın elektrifikasyonu ve Antalya eski elektrik fabrikası

Abstract

Yaklaşık altı yüzyıl önce başlayan sanayileşme süreci boyunca keşfedilen yeni enerji kaynakları, toplumları doğrudan etkilemiş ve bu süreç, son iki yüzyılda hiç olmadığı kadar hızlanmıştır. Öncelikle 18. yüzyıl sonunda, merkezinde dokuma sanayisi bulunan ve su enerjisinin egemenliğinde gerçekleşen bir sanayileşme süreci yaşanmıştır. Daha sonra buhar makinesinin icadıyla kömür enerjisi önemli hale gelmiş ve buhar gücü ve demiryolu dönemine girilmiştir. 19. yüzyılın başını kapsayan bu dönemden sonra 19. yüzyıl sonunda elektrik enerjisi insan hayatına girmiş ve gündelik hayatı tamamen değiştirmiştir. Yeni enerji keşifleriyle birlikte sanayide ve gündelik hayatta gerçekleşen bu gelişmeler ve değişimler, yaklaşık elli senelik dönemleri kapsayan beş dalga halinde gerçekleşmiştir. Bu dalgalar, sanayileşmenin başladığı İngiltere'de ve Batı Avrupa'da çok daha belirgin yaşanırken, Osmanlı İmparatorluğu gibi Avrupa'ya göre daha geç sanayileşen ülkelerde yavaş olmuştur. Kondratieff Dalgaları olarak da bilinen ve birbirini takip eden sanayi dalgaları, sanayileşme sürecine giren tüm ülke, bölge ya da şehirlerde ardışık şekilde yaşanmış ve dalgaların hızından bağımsız olarak, bir ülke, bölge veya şehirde, bir dalga yaşanmadan bir sonraki dalgaya geçilememiştir. Bu nedenle belirli bir bölgenin ileri bir sanayi dalgasında olması için önceki dalgaları yaşamış olması gerekmektedir. Bu bilgi ışığında, tezin kapsamına giren ve Üçüncü Sanayi Dalgası olarak adlandırılan elektrik, su enerjisinden yararlanılan ve dokuma sanayisinin geliştiği birinci dalganın ve kömür enerjisinin kullanıldığı buharlı makine dönemini kapsayan ikinci dalganın tamamlandığı bölgelere, diğer yerlerden önce gelmiştir. Osmanlı İmparatorluğu'nun sanayileşme süreci, Avrupa'nın sanayileşme dalgalarına göre Avrupa ile karşılaştırmalı olarak incelendiğinde, birçok sanayi dalında Avrupa'nın yaklaşık yüz yıl gerisinden gelindiği görülmektedir. Üçüncü Sanayi Dalgası olan elektrik enerjisi çağına bakıldığında ise, Osmanlı İmparatorluğu'nun altı il/ilçesinin Avrupa ile yakın dönemde elektrik kullanımına geçtiği anlaşılmaktadır. Bu yerler, İstanbul, İzmir, Selanik, Şam, Beyrut ve Tarsus'tur. Bu bölgelerin öncülüğünde 1888 yılından itibaren Osmanlı İmparatorluğu topraklarında elektrik fabrikaları açılmaya başlamıştır. 1932 yılına gelindiğinde ise Türkiye'de elli üç elektrik fabrikası faaliyet göstermektedir. Bu fabrikalardan biri, Antalya Elektrik Fabrikası'dır. 1928 yılında halkın özverili çalışmaları ve özel teşebbüs ile kurulan elektrik fabrikası, Antalya'nın aydınlanmasını ve aydınlatma için yağ kandilleri ve gaz lambaları kullanan Antalyalıların elektrikle aydınlatma ile ilk defa tanışmasını sağlamıştır. Su gücüyle çalışan bu fabrika, Antalyalıların gündelik hayatlarında bir dönüm noktası olmuştur. Modernleşmenin önemli bir simgesi olan elektriğin Antalya'ya gelmesi ve bazı caddelerin ve evlerin aydınlatılmaya başlanması, Türkiye'nin merkez illerindeki modernleşme hareketinin periferde kalmış bir şehri de etkisi altına aldığını göstermektedir. Kuruluşundan itibaren kırk yedi yıl boyunca faaliyetini sürdüren fabrika, arıklardaki suların yetersizliği nedeniyle kapatılmıştır. Yapı, Antalya Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından 04.04.1997 tarihinde 3305 sayılı kararla tescillenmiştir. Ancak fabrikanın kapatıldığı dönemden beri herhangi bir iyileştirme çalışması yapılmadığı için yapı günümüzde metruk haldedir. Antalya Eski Elektrik Fabrikası, Antalya'nın aydınlatılmasını ve modern bir Antalya'nın doğmasını sağlaması dışında, fabrikanın Türkiye'deki ilk elektrik fabrikalarından biri olması ve periferde bir şehirde, halkın çabalarıyla kurulması nedeniyle de ülke, kent, elektrifikasyon ve ekonomi tarihi için önemlidir. Bu bağlamda tezde Erken Cumhuriyet Döneminde Antalya'nın ekonomik ve sosyal yaşamına katkıları açısından şehrin elektrifikasyonu ve elektrik fabrikasını incelemek ve kent tarihi açısından önemini ortaya koymak amaçlanmıştır. Çalışmada Antalya'nın elektrifikasyonuna ve Antalya Eski Elektrik Fabrikası'na odaklanılırken, Türkiye'de benzer dönemde açılmış diğer elektrik fabrikaları da araştırılmış ve incelenmiştir. Türkiye'nin ilk elektrik fabrikalarının hala ayakta olan örnekleri bulunmaktadır ancak bu yapılarla ilgili akademik çalışmalar yetersizdir. Fabrikaların her biriyle ilgili ayrı çalışmalar yapılıp, fabrikalar belgelenmeli ve kolektif hafızalardan silinmeleri engellenmelidir. Çalışma, Türkiye'nin elektrifikasyon sürecinin incelenmesine; elektrifikasyonun modernleşme, sanayileşmedeki yerinin ve elektrik fabrikalarının tarihi öneminin ortaya konmasına öncülük etmekte ve bundan sonraki çalışmalara da altlık oluşturmaktadır.