Türkiye’de otuz metre ve üzeri balıkçı gemilerinde uygulanan geri-alım programının değerlendirilmesi

Abstract

ürkiye'de balıkçı gemilerinin tonaj ve makine gücü 1970 senelerinde devlet tarafından sağlanan gümrük muafiyetleri ve düşük faizli krediler nedeniyle önemli şekilde ilerleme göstermiş ve özellikle 1980 yılından sonra tekne sayısında hızlı bir artış gözlenmiştir. Bununla beraber, 1985 yılından itibaren av filosundaki hızlı gelişmeyle denizlerden elde edilen ürün miktarı giderek azalmış, söz konusu durum balıkçıların da reel gelirlerinin azalmasına neden olmuştur. Türk denizlerinde 2018 verilerine göre 15.352 ruhsatlı balıkçı teknesi bulunmaktadır (Anonim 1). Avrupa Birliği (AB) devletlerinin balıkçı tekne sayısı ile Türkiye'deki tekne sayısı karşılaştırıldığında, AB ülkelerinin tekne sayılarının Türkiye'den daha az olduğu görülmektedir (Anonymous 1). Ülkemizde halen uygulanan hatalı balıkçılık teknikleri yüzünden özellikle ekosistem ve balık stokları zarar görmektedir. Bu sorunu çözmenin en önemli araçlardan birisi ise genellikle devlet teşvikiyle yapılan geri-alım programlarıdır. Nitekim, başta AB Ülkeleri olmak üzere, balıkçılıkta gelişmiş ülkeler çok daha önce etkin çözümün filonun azaltılması olduğuna karar vermiş ve bu yönde uygulamalara geçmişlerdir. 2012 yılı itibariyle uygulamaya konan ve her bir yıl için ayrı çıkartılan tebliğler sonucu üç defa gerçekleştirilen geri-alım programının amacı filoda etkin bir azalma ile balık üzerindeki av baskısını azaltmak ve sürdürülebilir balıkçılığın önünü açmaktır. Çeşitli sebeplerle Türkiye'de uygulanan gemi geri-alım programında şimdiye kadar önemli bir başarı sağlanamamıştır. Bu çalışmada söz konusu durum göz önüne alınarak denizlerimizdeki stoklar üzerinde oldukça baskın olan 30 metre ve üzeri gemi geri-alımının başarısı araştırılmış, soruna çözüm önerileri getirilmeye çalışılmıştır. Yapılan incelemede, sürdürülebilir balıkçılık yönetiminde ve stokların korunmasında etkin olan , % 90 üretim payına sahip 18 metre ve üzeri gırgır ve trol balıkçı teknelerinin bu programa ilgi göstermedikleri ortaya çıkmıştır (Duran 2002). Bu nedenle 12 metre ve üzeri gemilerin geri-alımı ile başlayan proje, sonraki yıllarda 10 metre ve üzerindeki balıkçı gemilerine kadar indirilmiş, 2014 yılındaki 3. Programda uzun teknelerin başvurmalarını sağlamak amacıyla destek miktarı değiştirilerek; 31- 34 metre balıkçı gemilerine 20 bin, 35-45 metre balıkçı gemilerine 30 bin ve 46 metre ve üzeri balıkçı gemilerine 35 bin TL destekleme ödemesi yapılması planlanmıştır. Bu araştırmanın kapsamı ruhsatlı, 30 metre ve üzeri, Su Ürünleri Bilgi Sistemi (SUBIS)'ne kayıtlı olup programdan yararlanmayan teknelerdir. Bu kapsamda bahsedilen tekne sahipleri/işletmecileri ile birebir anket yapılmıştır. Elde edilen verilerle programın 30 metre ve üzeri tekne sahiplerinin programdan yararlanmama sebepleri araştırılmış, etkin filo azaltma konusunda sadece gemi boyunu esas alan programın yeterli olup olmadığı ve bu konuda neler yapılabileceği irdelenmiş, diğer ülkelerde uygulanan programlarla karşılaştırılmalar yapılmıştır. Programa katılmama kararındaki en büyük etken ekonomik olarak görülmektedir. Geri-alım programında belirlenen meblağın balıkçılara az gelmesi programa katılmama nedenlerinden en önemli faktörlerden birisi olarak belirlenmiştir. Bunun yanında teşvikten daha fazlasını kazanıyor olma, teknesini yenileme ve ruhsat satışını yapabilecek olma ihtimalleri, programa katılmayan balıkçıların bu kararı verirken en çok etkili olan faktörlerin başında gelmektedir. Baba mesleği bu kararda % 86 kadar etkili olmuştur.