Osmanlı maliyesinde cizye vergisi

Abstract

Osmanlı kamu gelirleri genel olarak örfi ve şer'i vergilere dayandırılmaktaydı. Şer'i vergilere dayandırılan önemli gelir kaynaklarından biri cizyeydi. Cizye gayrimüslim halkın korunması ve güvenliğinin sağlanması karşılığında alınmaktaydı. Bu vergiyi ödemekle gayrimüslimler askerlik görevi yapmamakta ve güvencelerinin sağlanması ile sanat ve ticaret alanına yoğunlaşabiliyorlardı. Devlet ise bu vergiyi özellikle askeri harcamalarının finansmanında kullanmaktaydı. Gayrimüslim erkeklerin ödemekle mükellef olduğu cizye vergisi, Osmanlının ilk zamanlarında hanelerden ya da maktu olarak belirli bir bölgeden alınırdı. 1691 cizye reformundan sonra belirli bir mali gücü bulunan mürâhik (ergenlik çağına yaklaşmış) gayrimüslim erkeklerden alınmıştır. Yaşlı, kadın, çocuk, işsiz ve fakir kimseler cizyeden muaf tutulmuştur. Ayrıca askerlik, memuriyet gibi önemli bazı hizmetleri yerine getiren gayrimüslimler ile ihtida eden kimseler de cizyeden muaf olmuştur. Cizye vergi miktarı kişilerin mali gücüne göre alâ, evsât ve ednâ olmak üzere üç sınıfa ayrılmıştır. Cizye miktarı ednâ için 12, evsât için 24 ve alâ için 48 dirhem gümüş üzerinden hesaplanırdı. Rayicin belirlenmesinde saf gümüş baz alınmaktaydı. Ancak uygulamada cizye miktarı, halkın durumu göz önünde tutularak genelde reel değerinin altında hesaplanmıştı. Devlet mali güce göre belirlediği bu miktarlarla vergide adaleti sağlamaya çalışıyordu. Cizye vergi gelirleri bölgelerin ekonomik ve stratejik durumuna veya halkın sosyal koşullarına göre bölgeden bölgeye değişebilmekteydi. Cizye vergisinin tahsili belirli devlet görevlileri tarafından yerine getirilmekte, bu görevliler özenle seçilmekteydi. Verginin tahsiline ilişkin ayrıntılı bilgiler, ilgili defterlere emin ve kâtipler tarafından geçirilmekteydi. Bu kayıtlar vergi miktarları dışında, halkın demografik ve ekonomik durumu hakkında da bilgileri içerebilmekteydi. Tanzimat dönemi ile birlikte cizye vergi sisteminde kapsamlı değişiklikler yapılmıştır. Bu dönemde cizye tahsil sürecine gayrimüslim din ve millet liderleri de dâhil edildi. Daha sonra da cizye vergisinde ancemaatin yöntemine geçildi ve doğrudan gayrimüslim din ve millet liderleri aracılığıyla tahsil işlemlerine başlandı. Zamanla gayrimüslimlerin talepleri ve dış devletlerin müdahalesi sonucunda cizye vergisi kaldırılarak yerine iane-i askeriye alınmaya başlanmıştır.