Roma İmparatorluk Dönemi Küçük Asya'sında curatores rei publicae

Abstract

Roma, kentleri mali yönden denetlemek amacıyla kendi idari sisteminde curator rei publicae ya da curator civitatis terimleriyle ifade edilen yeni bir kurum oluşturmuştur. Küçük Asya Eyaletleri'nde ise bu terim Eski Yunanca, hesap uzmanı, hesapları denetleyen kişi anlamına gelen logistes (λογιστής) olarak karşılık bulmuştur. Bu yeni memuriyetin oluşturulmasıyla, curator rei publicae'ler bizzat Roma merkezi yönetimi tarafından bir ya da birkaç kent için özel olarak atanan üst düzey görevliler (Roma yüksek memuru) olmuşlardır. İS. 2. yüzyılda muhtemelen Nerva ya da Traianus Dönemi? ile birlikte Roma idari sisteminin bir parçası haline getirilen bu memurlar her yıl düzenli olarak değil belli aralıklarla imparator vasıtasıyla atanmaya başlamışlardır. Ancak Küçük Asya Eyaletleri'nden ilk örnekler Hadrianus Dönemi'ni müteakip görülmeye başlamışlardır. Epigrafik belgeler ve edebi metinlerden anlaşıldığı üzere curator rei publicae'in temel görevi, eyalet kentlerinin yerel memurlarının çözemedikleri mali sorunları incelemek ve uygun gördüğü finansal düzenlemeleri yaparak kenti bu maddi sıkıntıdan kurtarmaya çalışmaktır. Ephesos'tan ele geçen ve Antoninus Pius Dönemi'ne tarihlenen bir imparator mektubu (I. Ephesos Ia, 15-16) da bu durumu kanıtlar niteliktedir. Söz konusu mektuba göre, imparator bizzat logistes'e; kentin kamu hesaplarını detaylı bir şekilde incelemesini buyurmaktadır. Zira bu teftiş kapsamında bir soruşturma açılacak ve hem hayatta olan hem de geçen on yıl içinde ölmüş olan tüm kamu memurlarının hesapları incelenecektir. İmparator logistes'e bu teftişten muaf olmak için bir kimsenin hiçbir gerekçe göstermeksizin itiraz dilekçesi ile başvurularını kabul etmemesini de emretmektedir. Burada sunulan doktora tezi, Küçük Asya'da curatores rei publicae'yi özellikle epigrafik belgeler ışığında araştırarak hazırlanmıştır. Söz konusu tez kapsamında Roma İmparatorluk Dönemi (İS. 1. – 3. yy.) Küçük Asya'sında curator rei publicae/logistes adı verilen Roma yetkililerinin görev alanları, kendilerine neden ihtiyaç duyulduğu, atanma kriterleri, bu kişilerin sosyal sınıfları ve coğrafi kökenleri gibi sorunlar epigrafik belgeler (Testimonia 1) ve antik metinler (Testimonia 2) ışığında aydınlatılmaya çalışılacaktır. Esas olarak Klasik Dönem'den beri varlığı bilinen ve Hellenistik Dönem'de de örnekleri artan logistes Anadolu'daki Hellen kentlerinde hesap denetimini gerçekleştiren yerel bir memur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte Roma tarafından yapılan merkezi atamaların yanı sıra Küçük Asya'da yerel kamu memurları olan logistes'lerin de görev yapmaya devam ettikleri tespit edilmiştir. Bu bağlamda çalışmada yerel ve merkezi atamalar arasındaki ayrımı yapabilmek amacıyla yerel kamu görevlisi olan logistes'lere ilişkin genel bilgilerin yanı sıra epigrafik ve nümizmatik belgelere de yer verilmiştir (Testimonia 3). Curator rei publicae'ye ilişkin bilgilerin daha çok epigrafik belgelerden elde edilebildiğini yukarıda söylemiştik. Küçük Asya Eyaletleri'nden (Asia, Pontus-Bithynia, Lycia-Pamphylia) ele geçen yazıtlar sayıca az ve genel olarak kısa olmalarına rağmen yine de bazı verilere ulaşmak mümkündür. Bu kapsamda Ephesos'tan ele geçen ve İmparator Antoninus Pius'a atfedilen mektup (I. Ephesos Ia, 15-16) curator rei publicae'lerin görev tanımları ve yetkileri üzerine en fazla bilgiyi sunmaktadır. Bununla birlikte, antik yazarlar curator rei publicae ile ilgili neredeyse hiç bilgi vermemektedir. Antik kaynakların yetersizliği problemi konunun anlaşılmasını da zorlaşmaktadır. Sadece Digesta'da Ulpianus, adı geçen memurların görevlerine ilişkin tanım olabilecek nitelikte bazı bilgiler aktarmaktadır. Konuya ilişkin bilgi veren bir diğer antik yazar ise Plinius'tur. Plinius'un, İmparator Traianus ile yazışmalarını anlatan Epistulae X'da her ne kadar doğrudan bir curator rei publicae/logistes değinisi olmasa da, söz konusu mektuplar Plinius'un gerçekleştirdiği faaliyetler ile curator rei publicae'nin görevlerine ilişkin benzer özellikleri içermektedir. Bunun dışında curator rei publicae'lerin görev ve sorumluluklarından bahseden başka bir antik kaynak mevcut olmadığından çalışmada daha çok epigrafik belgelerden yararlanılmıştır. Bu çalışmanın amacı Roma'nın söz konusu yeniliğe neden gerek duyduğu, bu memurların görev alanlarının ve yetkilerinin neler olduğu, bu göreve atanan kişilerin hangi kriterlere göre seçildiği gibi konuları açığa çıkarmaya çalışmaktır. Tez bu memuriyete ilişkin şimdiye kadar anlaşılamamış sorunları açığa çıkarmaya çalışmakla ünik bir değere sahiptir; ancak bunun da ötesinde Roma İmparatorluğu'nu yıkılma sürecine götüren askeri, siyasi, idari ve de bunların neden olduğu toplumsal sorunların başlangıç noktasını Anadolu Eyaletleri (Asia, Pontus-Bithynia, Lycia-Pamphylia,) üzerinden tespit etme olanağı sunmasıyla daha da önemli bir hale gelmektedir.