Özet:
Susam (Sesamum indicum L), endüstriyel, nutrasötik ve farmasötik alanlarda kullanılmakta olan fonksiyonel bir kültür bitkisidir. Ancak, yetiştirme ve hasat sorunları nedeniyle üretiminin yapıldığı alanlardaki yerini diğer bitkilere bırakmakta bu yüzden her yıl üretim miktarı azalmaktadır. Susamın makinalı hasadı yapılamamakta; dolayısıyla insan gücüne dayalı çalışılması maliyeti artırmakta ve geniş arazilerde yetiştirilmesini engellemektedir. Susamın tarımında başarıya ulaşmak için olgunlukta ve hasat zamanında tohum kayıplarını azaltacak kapalı kapsüllü genotipler geliştirilerek hasadının mekanize edilmesi gerekmektedir. Bu çalışmada, susamda dünyada ilk kez gama ışınlarıyla deneysel olarak elde edilmiş kapalı kapsüllü yapay mutantlar (cc'ler, 9 adet) ile doğal kapalı kapsüllü (id) mutantan geliştirilmiş bir ileri hat ve çatlayan kapsüllü iki standart çeşit (Muganlı-57 ve Birkan) kullanılmıştır. Genotiplerin fertilite düzeyleri, fertilite ile ilişkili özellikleri, morfo-fizyolojik özellikleri, verim ve verim komponentleri incelenmiştir. Genotiplerin ortalamaları ve varyans analizi sonuçlarına ait veriler ortaya konmuş ve ?kapalı grup ile açık grup? ve ?cc'ler ile id? arasında ortogonal karşılaştırmalar yapılmıştır. Değerlendirmeler sonucunda, açık grubun fertilite ve verim düzeyleri kapalı gruba göre yüksek bulunmuştur. Bu durumun kapalı kapsüllü mutantlarda negatif pleiotropik etkilerin özellikle fertiliteyi etkilemesiyle verimi düşürmesinden kaynaklandığı sonucuna varılmıştır. Bu negatif yan etkiler neticesinde kapalı grubun kapsülleri irileşememekte ve tohumları çoğunlukla gelişemeyip kavuz kalmaktadır. Elde ettiğimiz verilerde genotiplerin toplam kapsül sayısı bakımından yakın değerler göstermesine rağmen kapalı grubun çok az sayıda iri kapsüle sahip olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca, kapalı grubun kapsüllerinin az sayıda tohum tutabildiği ve fertil tohum yüzdesi bakımından ancak açık gruba yetişebildikleri bulunmuştur. Günümüze kadar yoğun çabayla geliştirilebilmiş id/id ileri hattından daha iyi değerler gösterebilen ham mutant genotiplerin (cc-3'-qu ve cc-6) varlığı fertilite sorunu çözülebildiği takdirde makineli hasatta kullanılabilecek daha avantajlı hatlar elde edilebilineceğine işaret etmektedir.
