Anadolu'da eril bereket, koruyucu kültler ve tanrılar

Abstract

Anadolu'da Paleolitik Dönem'le beraber, avcı-toplayıcı ekonominin ihtiyaç ve korkularına yönelik ilk dinsel düşünlere kaya resimlerinde ratlanır. Özellikle hayvansal bereket ithyphallik tanrılar ve gücüne ihtiyaç duyulan boğa'da şekillenir. Neolitik Dönemde tarım ekonomisi ile önem kazanan bitkisel bereket, primitif simgesel sanatta doğurgan kadının/ Anatanrıça'nın vücudunda şekillenmiştir. Ancak erken dönem eril tanrıları bu yeni ekonomide de, toprağı/ Anatanrıça'yı dölleyen rolleri ile tarımsal bereket inanana dahil olurlar. Neolitik yerleşimlerde duvar resimleri ve plastik eserlerde ele geçen veriler ışığında, eril hayvansal bereket kimliği erken dönemden gelen boğa ile temsil edilirken ithyphallik tanrı motifleri yanında phallos modelleri de bereket anlamlarıyla görülmeye başlanır. Kalkolitik Dönem' de de bu simgesel anlatımlar görülür. Tunç Çağı'nda eril tanrılar bereket ve koruyucu anlamlarıyla yaygınlaşırlar. Hitit Panteonunda ise ithyphallik tanrılar ve phallik bahar ritüelleri koribandal ve orgiastik şölenler halinde yaygınlaşır. Demir Çağ'da özellikle Frigya kökenli Attis, Sabazios ve Dionysos bitki bereket tanrıları olarak koribandal ve orgiastik törenlerinde phallik sembollerle ifade edilirler. Bu tanrıların Hellen ve Roma dünyasına yansımaları ise özellikle İ.Ö. 6. yy. ve 5. yy. da ki vazo resimlerinde Dionysos bereket festivalleri sırasında dolaştırılan ve tanrının bereketini temsil eden ereksyon durumunda phalloslar, koribandal ve orgiastik şenlikler olarak görülür. Hellenistan'da Anadolu kökenli bitki bereket tanrıları olan Dionysos, Sabazios ve Attis için düzenlenen bu taşkın bahar festivalleri yaygınlaşmış ve Roma'yı da etkilemiştir. Özellikle Demirçağ Frig ve Lidya tümülüs geleneğiyle ortaya çıkan phallos mezar steli geleneği, daha sonra Hellenistan ve Roma'da toprakaltı gömülerde de kullanılan bir örge haline gelmiştir. Diğer bir Anadolu kökenli Tanrı Lampsakos'lu Priapos ise anormal büyüklükteki phallosu ile Anadolu'da bağların verimliliğini sağlayan ve koruyan önemli bir ithyphallik bir tanrıdır. Hellenistan'da ise özellikle, kırsal taran bölgelerinde saygı görmüştür. Anormal görünüşü yüzünden komik anlatımlar içinde yeralsa da, Roma'da da taınım görür. Arkadya'lı Pan ise Anadolu'da geç dönemlerde ortaya çıkan ve çok fazla rağbet görmeyen sürüleri ve çobanlan koruyan bir tanrıdır. Hermes ise, îthyphallik karakterli Herme'lerin koruyucu anlamları ile yollar, binalar ve mezarlarda oldukça yaygın olarak görülürler.V1H Roma Dönemi Anadolu' suda koruyucu amulet anlamlı Phallos şekilli tılsım kullanımı oldukça yaygınlaşmıştır. Amulet phalloslar resmi, sivil binalarda, mezarlarda kötü ruhlara karşı koruyucu güçtür. Aynı zamanda phallos şeklinde kolye uçları, yüzükler ve hatta küpeler iyi şans için Roma Dönemi Anadolu'sunda takı olarak kullanılır. Yine Bu tür muskalar mezarlara ölü hediyesi olarak bırakılmış ve ruhları koruyucu bir anlam da kazanmışlardır. Bu tür kültler özellikle İtalya ve Fransa'da 17. yy 'a kadar sürmüştür. Anadolu'da özellikle Osmanlı Dönemi'nde Marjinal Sufi dergahlarında, günümüzde ise tarımsal bereket için yapılan köy seyirlik oyunlarında ve batıl inançlarda bu Antik Dönem eril bereket ve koruyucu ritüellerini hala izleyebilmekeyiz.