Hacı Paşa ve Haşiye Ala Levamii'l-Esrar Fi Şerh-i Metalii'l-Envar adlı eseri çerçevesinde mantık anlayışı

Abstract

Bu çalışmada Hacı Paşa'ya ve mantık alanında kaleme aldığı hâşiye tarzındaki "Kitâbu Şerhi Levâmi`i'l-esrâr" adlı eseri çerçevesindeki mantık anlayışına yer verilmiştir. Hacı Paşa 14. ile 15. yüzyıllar arasında yaşamış önemli bir fikir adamıdır. Düşünür ilim ve tıp alanındaki yetkinliğinden ötürü halk nezdinde büyük itibar görmüş ve kendisine 'Anadolu'nun İbn Sînâ'sı' unvanı verilmiştir. Hacı Paşa'nın hâşiyesi Kutbüddin Râzî'nin "Levâmi`u'l-esrâr Şerhu Metâli`i'l-envâr" adlı mantık eseri üzerine yazılmıştır. Râzî'nin eseri ise Siraceddin Urmevî'nin "Metâli`u'l-envâr" isimli eserine yazmış olduğu şerhtir. Hacı Paşa'nın hâşiyesinde vermiş olduğu mantık görüşlerine bakıldığında, onun tamamen Urmevî ve Râzî ile aynı düşünmediği görülmektedir. Düşünür kimi meselelerde onlardan farklı görüşler öne sürmekte yahut konuların anlaşılması için gerekli gördüğü yerlerde detaylı açıklamalar yapmaktadır. Hacı Paşa'nın kendisinden önceki mantıkçılardan da farklı davranmış olduğu hususlar vardır. Bunların en önemlisi hâşiyesinde döndürme, çelişki, modalite ve kıyaslar konusuna geniş yer verip, bu konuları adeta tüm detayları ile incelemesidir. Bu bakımdan düşünür mantık anlayışının özgün taraflarını ağırlıklı olarak sözü edilen konularda ortaya koymuştur. Bununla birlikte o, tasavvurât bölümünde de kendi mantıksal zihniyetini sergilemekten geri durmamıştır. Örneğin, tasavvurât bölümünde Urmevî'den ve Kutbüddin Râzî'den farklı olarak sıkça dilsel açıklamalara yer vermektedir. Mantık kitaplarında en son işlenen, kıyas konusunun uygulama yeri olan beş sanat konusuna ise kendisinden önceki geleneğe uyarak kısaca değinmektedir. Hacı Paşa, İbn Sînâ etkisinde gelişip Fahreddin Râzi'nin yorumlarıyla zenginleşen mantığın etkilerini de hâşiyesinde yansıtmaktadır. Nitekim bazı konularda İbn Sînâ ve Fahreddin Râzî'nin de görüşlerini paylaşmakta ve nihaî olarak da kendi düşüncesini ortaya koymaktadır.