Uygur halk mizahının önemli tipleri (Nesirdin Efendi, Seley Çakkan, Molla Zeydin, Hisam Kurban)

Abstract

Elinizdeki bu çalışmaya başlamadan önce, önemli mizah tipleri üzerinde yapılan çalışmaların daha çok Nasreddin Hoca üzerinde yoğun olduğu tespit edilmiştir. Türk sözlü kültürünün en tanınmış tiplerinden olan Nasreddin Hoca, Türkçenin konuşulduğu ve Türk kültürünün yaşatıldığı her coğrafi alanda bilinmekte onun fıkraları anlatılmaktadır. Uygur halkı arasında geniş şekilde yayılan fıkraların başkahramanı olan Nesirdin Ependi, Uygurların belleğinde; çalışkan, cesur, akıllı, iyi yürekli, şakacı, adil ve asil özellikleri kendisinde barındıran ebedî bir kahramandır. O yüzden akıllı, keskin fikirli Nesirdin Ependi'nin adını duyduğumuzda gülümseriz. Bazı bilim adamları Nesirdin Ependi'nin bir edebî karakter olduğunu söylüyor, bize göre Nesirdin Ependi, Nasreddin Hoca'nın ta kendisidir. Çünkü Nesirdin Ependi'nin doğum yeri, doğum zamanı ve mezarlığı ile bilgiler Nasreddin Hocan'nın doğum yeri gibi bilgilerle aynıdır. Üstelik fıkraları aynı özellik taşır. Sadece yılların geçişiyle Uygur halkı Nasreddin Hoca fıkralarına kendi fıkraları, kendi öykülerini ekleyerek bugünkü Nesirdin Ependi fıkralarını üretmiştir. O yüzden Nasreddin hoca fıkraları ve Nesirdin Ependi fıkralarında geçen olaylar aynı değildir. Uygur Halkı zengin bir sözlü kültür geleneğine sahiptir. Seley Çakkan ve Molla Zeydin, 19. yüzyılda XinJiang Uygur Özerk Bölgesi coğrafyasında yaşamış iki fıkra tipidir. Yetenekli birer söz ustası olan bu Uygur fıkra tiplerine ait fıkralar, içerik açısından aynı özelliği taşımaktadır. Seley Çakkan ve Molla Zeydin'e ait fıkralar, 19. yüzyıl Uygur Türkleri için; işgalci Çin-Mançu yönetimine, zulme, baskıya, sınıf farkına, eşitsizlik ve adaletsizliklere, angaryaya, sömürüye, asimilasyon politikalarına şiddetle karşı çıkmak gibi bir çeşit protesto özelliği taşırlar. Seley Çakkan ve Molla Zeydin, fıkraları vasıtasıyla dönemin siyasi, sosyo-ekonomik ve kültür ortamını gözler önüne sermektedir. Uygur halkının işgal döneminde maruz kaldığı sıkıntılara tercüman olan Seley Çakkan ve Molla Zeydin, onlara haklı mücadelelerinde moral kaynağı olmuştur. Bu sayede toplumsal bellekte yaşanılanlar kayda geçmiştir. Hisam Kurban, Uygur halk mizah sanatını devam ettiren, zenginleştiren ve yayan biri olarak Çağdaş Uygur Edebiyatında Nasrettin Hoca, Seley Çakkan ve Molla Zeydin gibi adından sürekli bahsedilen bir şahsiyete dönüşmüştür. 1982 yılından 1998 yılına kadar Mahmut Muhammet'in derleme çalışmaları sonucu Hisam ile ilgili altı kitap yayımlanır. Bu sayede, Hisam nükteleri XinJiang Uygur Özerk Bölgesi'nde halk arasında ve bilim camiasında tanınmıştır. Nesirdin Ependi, Seley Çakkan, Molla Zeydin ve Hisam Kurban fıkralarında; egemen sınıfın, Uygur toplumuna hukuksuz ve adaletsiz uygulamalarından duyulan rahatsızlık, gülmece unsurunun arkasında verilen ortak mesajlar aracılığıyla keskin ve mizahi bir üslupla dile getirilmiştir. Böylelikle Uygur halkının adeta sesi oldukları sonucuna ulaşılmıştır.