Tlos tanrıları ve kültleri

Abstract

"Tlos Tanrıları ve Kültleri" başlıklı bu tez çalışmasının konusunu Prehistorik Çağlardan Roma Dönemi sonuna kadar Tlos'da tapınım gördüğü saptanan tanrısal inançlar oluşturmuştur. Yapılan bu çalışmayla kentte varlıkları tespit edilebilen tüm tanrılar ve kültleri ilk kez bir bütün içerisinde incelenmiş; köken, tapınım görme nedenleri, dinsel uygulama biçimleri ve eğer varsa kutsal alanlar ile olan ilişkileri açıklanılmaya çalışılmıştır. Bu kapsamda Tlos Antik Kenti'nde varlıkları farklı buluntularla belgelenen toplam yirmi üç adet tanrısal inanç değerlendirmeye alınmıştır. Farklı zaman dilimleri içerisinde tapınım gördüğü bilinen bu inançları şu şekilde sıralamak mümkündür: Apollon, Dionysos, Dioskurlar ve Tanrıça, Herakles, Hermes, Kabeiroi, Kronos, Sabazios, Trqqas, Theoi Agrioi, Theoi Katakithonioi/Theoi Uranoi, Zeus, Ana Tanrıça, Eni Mahanahi/Qlahi Ebiyehi, Aphrodite, Artemis, Athena, İsis, Maliya, Tykhe, Atlı Tanrılar, Kahraman Kültü ve Yönetici Kültleri (Kral ve İmparatorluk kültleri). Oldukça zengin bir dinsel yapı sergileyen Tlos Antik Kenti inanç tarihi Prehistorik Dönemler ile birlikte başlamaktadır. Bu erken süreçte kent çevresinden ele geçen buluntular bölgede özellikle Neolitik Dönem'de Anadolu'nun genelinden bilinen ana tanrıça inancının varlığını ortaya koymuştur. Bu erken dönem dinsel izlerin ardından bilinen ilk veriler ise Bronz Çağ yazılı kaynakları aracılığıyla edindiğimiz bilgilerden oluşmaktadır. Hem kent hem de Lykia geneli için oldukça dikkate değer olan bu kaynaklarda Lykia'dan Hattuşa'ya giden iki tanrı heykelinden birinin Tlos'tan götürüldüğüne değinilmiştir. Metnin içeriğine göre bir hayvan üzerinde ayakta duran elinde mızrak ve kalkan taşıyan bir tanrının varlığı söz konusudur. Bugün Tlos kent merkezinde yürütülen kazılar esnasında Bronz Çağ tabakalarına da ulaşıldığı göz önüne alındığında yakın bir zamanda kent merkezindeki dinsel yapılanmasın daha detaylı olarak aydınlatılması da beklenmektedir. Kentin Bronz Çağ sonrası dinsel yaşamıyla ilgili veriler Klasik Dönem'e dayanmaktadır. Aynı zamanda bölge dinsel yaşamı için de belirleyici olan bu süreçte, dini inançlar Bronz Çağ Anadolu inançlarıyla güçlü bağlantılar taşıyan Trqqas, Eni Mahanahi, Maliya gibi yerel tanrı ve tanrıçalardan oluşmaktadır. Ayrıca ilk kez Klasik Dönem'in sonlarıyla birlikte Yunan karakteri taşıyan bazı tanrı ve tanrıçalar da kent dinsel yaşamında yer almaya başlamıştır. Klasik Dönem'in sonlarıyla birlikte başlayan bu değişim Hellenistik Dönem ile birlikte artık geri dönülmez bir noktaya taşınmış ve Klasik Dönem'de tapınım gören yerel tanrıların yerini Yunan tanrıları almıştır. Apollon, Artemis, Aphrodite, Dionysos, Zeus, Theoi Agrioi gibi tanrıların kent dinsel yaşamında sıklıkla görüldüğü bu dönemde, ilk kez kahraman kültü ve kral kültü gibi tapınımlar da kent inançları arasına girmiştir. Kentin dinsel yaşamının en zengin olduğu süreci Roma Dönemi oluşturmuştur. Sadece bu dönemde kentte on yedi farklı inanca ait veri tespit edilmiştir. Bu inançlar arasında özellikle Roma İmparatorluğu hakimiyetinin etkisiyle gelişen imparatorluk kültü ve sadece Tlos'da tespit edilen Kronos kültü başta gelirken, Dionysos, Sabazios ve Kabeiroi gibi mistik tapınımlar da önemli bir yere sahiptir. Bu bağlamda mistik tapınımların yoğun varlığı kent için özel bir tercih gibi görünürken, Kronos'un kentteki statüsünün ise onun geçmiş bağlantılarıyla ilgili olduğu saptanmıştır. Kentte tapınım gören tanrıların dinsel içerikleriyle bağlantılı dikkat çeken unsurların başında rahiplik, kült dernekleri ve sınırlı da olsa dinsel ritüeller gibi uygulamalar gelmektedir. Bu kapsamda kentte Kronos, Zeus, Dionysos, Kabeiroi ve Sabazios gibi tanrıların rahiplerinin bulunduğu ve ayrıca Dionysos ile ilişkili kült derneklerinin varlığı bilinmektedir. Tüm bunların yanı sıra, Klasik Dönem'in yerel tanrısı Trqqas'a yapılan boğa kurbanı uygulamaları, Dionysos için erkeklerin kadın kıyafetleri içinde dahi katılamayacağı kült törenleri, Kronos onuruna düzenlenen agonistik faaliyetler ve imparatorluk kültü kapsamında düzenlenen şenlikler kentin dinsel ritüel ve uygulamaları içinde dikkat çeken diğer unsurlar olarak görünmektedir. Tlos kent merkezinde bugün doğrudan bir tanrısal inançla ilişkilendirilebilen iki adet tapınağın varlığı bilinmektedir. Bunlardan kent merkezindeki Agoranın hemen güney yönünde konumlanmış tapınağın Kronos'a; Tiyatro caveası üzerine yerleştirilmiş ikinci tapınağın ise imparatorluk kültüne ait olduğu düşünülmektedir. Ayrıca kent merkezi sınırları içerisindeki Meşedibi Mevkii ile kent teritoryumu'nda yeralan Zindan yerleşiminde doğrudan bir tanrısal inançla ilişkilendirilemeyen tapınakların varlığı da belgelenmiştir. Bu tapınakların yanı sıra antik kaynaklarda anılan ancak bugün lokalizasyonu yapılamayan üç kardeşler (Theoi Agrioi) kutsal alanı ve kent dışından ele geçen bir yazıtta varlığı belirtilen ancak yine lokalizasyonu belirsiz olan Artemis tapınağının ve de yine belirli bir tanrıyla ilişkilendirmenin güç olduğu, pek çok açık hava kutsal alanının da kentin dinsel içerikli mekanları arasında yer aldığı bilinmektedir. Sonuç olarak burada özetle değinilen ve Tlos Antik Kenti kapsamında tespit edilen bu bilgiler ile ilk kez bir Lykia kentinin dinsel inançları kronolojik bir dizin içerisinde bütüncül açıdan incelenmiş ve elde edilen sonuçlar Lykia Bölgesi dinsel yaşamına yeni bilgilerin eklenmesine olanak sağlanmıştır.