Andriake Mureks boya endüstrisi

Abstract

Antik dönemde mor boya, yönetici ve soylu sınıfın kendisini farklı kılmak için kullandığı sembollerden birisiydi ve her dönemde önem verilen bir statü sembolüydü. Bu boyanın en kalitelisi, murex türü bazı kabuklu deniz yumuşakçalarından elde edilir ve bu oldukça külfetli bir süreçtir. 2009 yılından beri kazısını yürütmekte olduğumuz Andriake antik liman yerleşiminde de Agora alanında bu endüstriye iz veren yoğun kabuk atıkları bulunmaktaydı. Kazılar sonucunda Andriake'deki mureks boyası üretim işlikleri ortaya çıkarılarak Akdeniz çevresinde yaygın olarak izleri bulunmakla birlikte ele geçen çok az işliğin bulunduğu bu endüstrinin anlaşılmasına yönelik önemli veriler elde edildi.Mureks boyası üretimi Akdeniz çevresinde M.Ö. 2. bin başlarından itibaren görülür. Girit ve Levant bölgesinde kabuk atıkları, Bronz Çağı tabakalarından beri ele geçmektedir. Yine bu dönemlerde mor boyaya değiniler antik kaynaklarda görülmeye başlar. 1. binde mor boya, özellikle normal halkın kullanmasını kısıtlayıcı yasal düzenlemelerde yer almaya başlar. Roma Dönemi'nde ticari önemi iyice artan mor, birçok ticari ve sosyal düzenlemeye konu olur. Bu önemi Hıristiyanlık döneminde de sürmekle birlikte Ortaçağ'dan itibaren önemi azalır ve üretimin de düşmesiyle daha ucuz alternatiflere yönelinerek endüstriyel üretimi ortadan kaybolur.Mureks'ten boya üretimi, bu kabukluların büyük müktarlarda tuzak ya da toplama yöntemiyle yakalanıp canlı olarak depolanmasıyla başlar. İşleme sürecinde kabuklular tek tek elle kırılarak ya da toplu halde ezilerek boya özütü çıkarılır. Bu özüt kurşun kazanlarda günlerce süren ve hassas şekilde yürütülen ısıtılıp süzülme işlemlerinden sonra saf boya haline getirilir ve antik dönemde büyük değer verilen mor boyalı giysiler bu boyanın, kimi zaman başka boyalarla da karıştırılarak uygulanması ile üretilir. Bu süreçlere ilişkin betimlemeler M.Ö. 1. bin sonlarından itibaren antik yazarlar tarafından anlatılır. Konu ile ilgili antik yazarların anlatımlarından ve ele geçen arkeolojik buluntulardan hareketle modern deneysel çalışmalar da yürütülmüştür.Mureks'ten boya üretimine dair en yaygın veri, M.Ö. 2. binden beri bir çok sahil yerleşiminde kimi zaman dağ gibi yığınlar halinde gözlenen kırık kabuk atıklarıdır. Bu atıklar, üretim için çoğunlukla Murex trunculus, Murex brandaris ve Thais haemastoma türlerinin kullanıldığını göstermektedir. Üretimin yapıldığına dair işlik kalıntıları oldukça azdır. Bu endüstrinin varlığı Anadolu'da Andriake'nin yanı sıra Aperlai, Phaselis, Kinet Höyük, Troia gibi yerleşimlerden bilinmekle birlikte Akdeniz çevresinde bir çok kıyı yerleşiminde de görülür. Az olmakla birlikte mureks boyası ile boyandıkları anlaşılan çeşitli arkeolojik buluntular da ele geçmiştir.Çalışmanın konusunu oluşturan mureks boyası işlikleri, Likya'daki Myra antik kentinin liman yerleşimi Andriake'de, imparatorluk silo binasının hemen doğusunda yer alan Liman Agorası'nın erken evrelerde dükkan olan mekanlarının içine yapılmıştır. Agora yapısı ortasında iri plaka taşları ile örtülü yere oyulu büyük bir sarnıcın bulunduğu agora meydanının dört tarafını çeviren dükkan dizilerinden oluşur. Kazılardan anlaşıldığı kadarıyla yapı, imparatorluk siloları (Horrea) ile aynı anda Hadrian Dönemi'nde inşa edilmiş ve değişik yıkım ve yeniden inşa evrelerinden sonra 7. yy ortalarından itibaren kullanımdan tamamen kalkmıştır.Agora'nın ticari fonksiyonunun bitmesinin ardından 5.yy'ın ilk yarısında yapının ayaktaki kuzey mekanları işlik olarak düzenlenmiş, daha erken bir evrede sökülerek genişletilmiş bir meydan haline getirilen güney kanat ise işliklerin çöplük alanı olarak kullanılmıştır.Boya üretiminin yapıldığı işlikler, agoranın kuzey kanadını oluşturan mekanların içinde büyük dairesel fırınlar, bunların aralarında daha küçük fırınlar ve hazneler ile kanallar ve sekilerden oluşan entegre bir tesis görünümündedirler. Fırınların, dışarı açılan tuğladan örme ağızları bulunur ve ortalarında, ısıtılan malzemenin konulduğu taştan platformlar vardır. Platformun çevresini de fırın ağzı ile bağlantı sağlayan bir kanal dolaşır. Anlaşıldığı kadarıyla kubbe biçiminde olan fırınların içine erişim, arka kısımlarından sağlanmakta olmalıdır.İşliklerin ve atıkların kazılarında, mureks boya endüstrisi ile bağlantılı buluntuların da ele geçmesi, endüstrinin anlaşılmasına ve arkeolojik bulguların antik kaynaklarla eşleştirilebilmesine büyük katkı sağlamıştır. Kazılarda ele geçen kurşun kazan kalıntıları, demir alet, ezme tekneleri ve depolama kapları ile tarihleyici buluntular, hem Andriake endüstrisinin tarihlemesine olanak sağlamış, hem de tüm buluntuları ile birlikte bir mureks işleme tesisinin incelenebilmesine olanak tanımıştır.Kazılardan anlaşıldığı kadarıyla Andriake liman agorasında 4.yy sonlarından itibaren ticari fonksiyon bitmiş ve en azından 5.yy ortalarına kadar tüm agora alanı entegre bir mureks boyası üretim tesisine dönüştürülmüştür. Bu kapsamda agoranın kuzey kanadında ayakta olan mekanların içlerine işlik tesisleri yapılmıştır. Bu işlik tesisleri antik kaynaklarda bu endüstriye ait betimlemeleri ve bunlarla ilgili gerçekleştirilen modern deneysel çalışmaları desteklemekte ve ortaya yeni veriler de koymaktadır. Kazılarda anlaşıldığı kadarıyla Andriake liman agorasındaki mureks boyası üretimi, en geç 6.yy başlarında sona ermiştir.