Pisidia antiokheiası büyük bazilika taban mozaikleri

Abstract

Pisidya Antiokheiasi, Galatya, Pisidya ve Frigya bölgelerinin ortasında, bugün bilindiği kadarıyla 1.0. 3000 yıllarından günümüze dek uzanan kültür verileriyle var olan özgün bir antik başkenttir. Büyük Bazilika veya Aziz Paulus Kilisesi olarak bilinen yapı da, kentin en önemli kalıntılarından biri olarak varlığım sürdürmeye çalışmaktadır. Kentte ve Bazilika'da günümüze dek sistemli bir kazı yapılmadığı, Michigan Üniversitesi tarafından 1924 yılında gerçekleştirilen kısa süreli kazının sonuçlan da yeterince açıklanmamış olduğu için, orta nefte bulunan mozaikler ve yapının evreleri hakkında doyurucu yayınlar bulunmamaktadır. 2002 yılında, Büyük Bazilika' mn orta nef mozaiğinin dağılma ve yok olma sürecini durdurmak amacıyla Yalvaç Müze Müdürlüğu'nce başlatılan kazı ve onarım çalışması tamamlandığında, mozaikîi alanın günümüze ulaşabilen yaklaşık 480 metrekarelik bölümünde yapılan belgelemeyle ulaşılan sonuçlar, tezin konusunu oluşturmaktadır. Tez çalışmasında, kentin coğrafi konumu ve kısa tarihçesini kapsayan giriş bölümünden sonra, araştırma iki bölümde irdelenmiştir: Birinci bölümde, bazilikal mimarinin genel gelişimi araştırılmış, kazı sonucunda elde edilen bilgiler daha önce yapılan araştırmaların elde edilebilen sonuçlarıyla karşılaştırılmış, bazilikal mimarinin en erken örneklerinden biri olan yapının özellikleri Anadolu ve dışındaki örneklerle karşılaştırılarak, Büyük Bazilika'nın, bazilikal planlı anıtsal yapıların genel gelişimi içindeki yeri belirlenmeye çalışılmıştır. Pisidya Antiokheiasi Büyük Bazilikası, 70.47 x 26.50 m.lik boyutlarıyla, Erken Hıristiyanlık döneminde sadece Pisidya bölgesindeki saptanmış örnekler arasında değil, Anabarzus, Korykos Bazilikaları gibi erken anıtsal örneklerin bulunduğu Kilikya ve yoğun dini mimari eserleri bulunan İsaurya, Kappadokya bölgelerindeki bazilikalar arasında da en görkemli örnektir. Yerel kireçtaşı malzemenin son derece düzgün işlenmiş olması, plan özellikleri tam olarak bilinmese de, orta nefte korunmuş mozaikîi alandan bazilikal planlı olduğu anlaşılan mozaiki erken evrenin de anıtsal boyutlarda oluşu, batısındaki geniş nartheks, kuzeyinde ve batısındaki ortadaki geniş olmak üzere üçlü girişler, dıştan altıgen apsisi, düzgün bir dikdörtgen planla üç nefe ayrılmış klasik bazilikal plana sahip oluşu, korunan bölümlerinde göze çarpan sağlamlık ve sadelik gibi özellikler, bazilikanın İS. 4. yy.da şekillenmeye başlayan dinsel mimari içinde önemli bîr örnek olduğunun kanıtlarıdır. Büyük Bazilika bu özellikleriyle, Suriye ve Kilikya Erken Hıristiyanlık kiliseleriyle benzerlikler ve bazı farklılıklar göstermektedir.vıı Suriye'de, genel hatlarıyla erken dönem kilise mimarisi, yerel kireç taşlarıyla örülmüş düzgün duvarlar ve geniş diyafram kemerlerle ayrılmış netlerden oluşmaktadır. Cepheler özellikle 4. yy. dan sonra oldukça süslüdür. Girişlerde geniş kemer açıklıkları bulunur ve gerek giriş, gerekse pencere kemerleri dışa taşan zengin silmelerle ve çoğu zaman sütunlarla zenginleştirilmiştir. Apsis bir çok örnekte dışta düzdür ve bu düz dış duvarla yan netlerin birleştiği bölümde pastophorionlar ve galeriler bulunmaktadır. Bir çok örnekte de, girişin her iki yanında kuleler ve giriş üzerinde galeriler vardır. Kilikya örneklerinin Suriye ile olan benzerliklerinin daha fazla olduğu dikkat çekicidir ve bu durum doğal olarak coğrafi yakınlıktan ve iyi korunagelmiş olmalarından kaynaklanmaktadır. Hemen hemen tümü üç nefii bazilikaî planda inşa edilmişlerdir. Duvarlar yerel malzemeyle inşa edilmiş olup, düzgün işçilik göstermektedir. Büyük bloklar yapının dışında veya köşelerinde sıklıkla kullanılmış olup, cephelerde süs ve gösterişten kaçınılmışın'. Apsisler dışarı çıkık, yarım daire ya da beşgen plana sahip olup, taştan bir yarım kubbe ile örtülmüşlerdir ve yapıların çoğunda kemerli pencereler bulunmaktadır. Bir çok örnekte, Suriye'de olduğu gibi apsis arkasında galeriler veya apsisin her iki yanında pastophorionlar vardır. Girişler batıdandır ama bazı yapılarda güney cephede de girişler ve pencereler bulunmaktadır. Ancak Kilikya mimarisi bir bütün olarak incelendiğinde de, etkilenmeler olsa da, bölgenin kendi tarzım belirlediği görülmektedir. Büyük Bazilika'nm mevcut durumu, günümüze temel seviyesinde ulaşmış olmasına rağmen, Suriye örneklerinin aksine yapıda son derece sade ve duru bir biçeni bulunduğunu, özellikle sütunçeli-kemerli pencereler, geniş açıklıkh kemerlere sahip girişler ya da yine üç ya da dört ayak üzerine bindirilmiş geniş kemerlerle ayrılmış netler bulunmadığını göstermektedir. Apsis, özgün bir örnek olarak altı yüzeyli bir duvarla dışarı çıkıktır ve yan netlerde, doğu duvarının içinde ya da dışında apsidal nişler bulunmamaktadır ve belki de devşirme malzemenin işçiliğinden dolayı, Pisidya Bölgesi'nin klasik dönemlerdeki yapı geleneğinin Hıristiyanlık mimarisinde devam ettiği izlenimi uyandırmaktadır. İkinci bölümde ise, mozaik sanatının genel gelişimiyle ilgili bilgi toplandıktan sonra, özellikle orta nefte bulunan mozaiklerin desen ve tekniğinden yararlanılarak, Büyük Bazilika mozaiklerinin Anadolu mozaik sanatı içindeki yeri, Erken Hıristiyanlık coğrafyası içindeki başka örneklerle etkileşim ve benzerlikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Büyük Bazilika'nm orta netinde siyah, san, kırmızı, pembe ve beyaz tesseralarla döşenmiş, geometrik ve stilize bitkisel desenlerden oluşan, bantlarla 7 bölüme ayrılmış bir mozaik taban bulunmaktadır. Tabanın geneline, Akdeniz çanağındaki tüm yerleşimlerde benzerleri görülen örgü motifleri ve ikili halat, dalga motifi gibi desenler hakimdir. ÖrgülerinVUl ve bantların oluşturduğu dairesel alanlar ise rozetler, sarmaşıklar ve geometrik şekillerle doldurulmuştur. Bordürlerde kullanılan motiflerin kökeni Arkaik çağa kadar gitmektedir ve yayılımlan yine Akdeniz havzasında gerçekleşmiştir. Bu nedenle, Büyük Bazilika taban mozaiklerindeki motiflerin benzerleri araştırıldığında, sadece yoğun benzeşimlerin görüldüğü Anadolu, Kuzey Suriye ve Hellas'ta karşımıza binlerce örnek çıkmaktadır. Taban mozaiklerinin özgünlüğü Erken Hıristiyanlık litürjisİ ile ilgili bilgiler veren ve mozaikti evrenin kesin olarak tanımlanmasını sağlayan yazıtlardan kaynaklanmaktadır. Örgülerin hakim olduğu ilk beş bölümden sonra, apsise yakın olan ve tasarımı da farklı son iki paneldeki, Erken Hıristiyanlık kiliselerinde ilk örneğini gördüğümüz solea bölümünde, ikisinde Piskopos Optimus'un adı bulunan dört yazıtlı panel bulunmuştur ve Optimus ismi, İ. S. 4. yy. 'm ikinci yansım tarihlemektedir. Bu özelliğiyle Antiokheia Bazilikası, Anadolu'nun kesin olarak tarihlenen en erken bazilikal kilisesidir. Çalışma sonucunda, özellikle bazilikanın ilk evresinde yapıldığı anlaşılan nıozaiklerdeki desenlerin kökenleri ile, Büyük Bazilika'nın Anadolu Erken Hıristiyanlık anıtsal mimarisi içindeki yeri konusunda önemli sonuçlara varılmış, gelecekte Geç Antik Çağ' in sessiz tanıklarından biri olan Bazilika'da çalışacak araştırmacılara katkı sağlayacak yeni kanıtlara ulaşılmıştır.